સેલિયાક રોગ

સેલિયાક રોગ શું છે?

સેલિયાક રોગ એક લાંબા ગાળાનો સ્વયંપ્રતિરક્ષા (autoimmune) વિકાર છે જે મુખ્યત્વે નાના આંતરડાને અસર કરે છે. આ રોગ ધરાવતા લોકોમાં ગ્લુટેન પ્રત્યે અસહિષ્ણુતા વિકસે છે. ગ્લુટેન એક પ્રોટીન છે જે ઘઉં, જવ અને રાઈ જેવા અનાજમાં જોવા મળે છે.

જ્યારે સેલિયાક રોગ ધરાવતી વ્યક્તિ ગ્લુટેન યુક્ત ખોરાક ખાય છે, ત્યારે તેમના નાના આંતરડામાં રોગપ્રતિકારક તંત્ર ગ્લુટેન પર પ્રતિક્રિયા આપે છે અને નાના આંતરડાના અસ્તરને નુકસાન પહોંચાડે છે. આ નુકસાન આંગળી જેવા નાના પ્રક્ષેપણોને નુકસાન પહોંચાડે છે, જેને વિલી કહેવામાં આવે છે, જે પોષક તત્વોને શોષવામાં મદદ કરે છે. જ્યારે વિલી ક્ષતિગ્રસ્ત થાય છે, ત્યારે શરીર ખોરાકમાંથી પૂરતા પોષક તત્વોને શોષી શકતું નથી, જેના કારણે કુપોષણ અને અન્ય સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ થઈ શકે છે.

સેલિયાક રોગ આનુવંશિક છે, એટલે કે તે માતાપિતા પાસેથી બાળકોમાં વારસામાં મળી શકે છે. તેના લક્ષણો વ્યક્તિએ વ્યક્તિએ બદલાઈ શકે છે અને તેમાં પાચન સંબંધી સમસ્યાઓ (જેમ કે ઝાડા, પેટનું ફૂલવું, પેટમાં દુખાવો) તેમજ અન્ય લક્ષણો (જેમ કે થાક, એનિમિયા, ત્વચા પર ફોલ્લીઓ) શામેલ હોઈ શકે છે. કેટલાક લોકોમાં કોઈ સ્પષ્ટ લક્ષણો દેખાતા નથી, પરંતુ તેમના આંતરડાને નુકસાન થઈ રહ્યું હોય છે.

સેલિયાક રોગની એકમાત્ર જાણીતી અસરકારક સારવાર એ કાયમી ધોરણે ગ્લુટેન મુક્ત આહારનું પાલન કરવું છે. ગ્લુટેન છોડવાથી આંતરડાનું અસ્તર સાજા થવા લાગે છે અને લક્ષણોમાં સુધારો થાય છે.

સેલિયાક રોગ નાં કારણો શું છે?

સેલિયાક રોગ થવા પાછળ ઘણા પરિબળો ભાગ ભજવે છે, જેમાં મુખ્યત્વે આનુવંશિકતા અને ગ્લુટેનનું સેવન સામેલ છે. આ રોગનું ચોક્કસ કારણ હજી સુધી સંપૂર્ણપણે જાણી શકાયું નથી, પરંતુ નીચેના પરિબળો મહત્ત્વના માનવામાં આવે છે:

1. આનુવંશિક વલણ (Genetic Predisposition):

• સેલિયાક રોગ વારસામાં મળી શકે છે. સંશોધન દર્શાવે છે કે અમુક ચોક્કસ જનીનો ધરાવતા લોકોમાં આ રોગ થવાની શક્યતા વધુ હોય છે.
• સૌથી સામાન્ય રીતે સંકળાયેલા જનીનો HLA-DQ2 અને HLA-DQ8 છે. સેલિયાક રોગ ધરાવતા લગભગ તમામ લોકોમાં આમાંથી ઓછામાં ઓછું એક જનીન હાજર હોય છે.
• જો પરિવારમાં કોઈને સેલિયાક રોગ હોય, તો અન્ય સભ્યોમાં પણ આ રોગ થવાનું જોખમ વધી જાય છે. માતા-પિતા, ભાઈ-બહેન અથવા બાળકોને સેલિયાક રોગ હોય તો વ્યક્તિને આ રોગ થવાની શક્યતા 4 થી 15 ટકા સુધી વધી જાય છે.
• જોડિયા બાળકો પરના અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે જો એક જોડિયાને સેલિયાક રોગ હોય, તો બીજાને પણ આ રોગ થવાની શક્યતા લગભગ 75 ટકા હોય છે, જે આનુવંશિકતાની મજબૂત ભૂમિકા સૂચવે છે.
• જો કે, એ નોંધવું અગત્યનું છે કે ઘણા લોકોમાં HLA-DQ2 અથવા HLA-DQ8 જનીનો હોય છે, પરંતુ તેઓને સેલિયાક રોગ થતો નથી. આ સૂચવે છે કે રોગના વિકાસ માટે અન્ય પરિબળો પણ જરૂરી છે.

2. ગ્લુટેનનું સેવન (Gluten Consumption):

• ગ્લુટેન એક પ્રોટીન છે જે ઘઉં, જવ અને રાઈમાં જોવા મળે છે. સેલિયાક રોગ ધરાવતા લોકોમાં, ગ્લુટેન ખાવાથી રોગપ્રતિકારક તંત્ર નાના આંતરડામાં પ્રતિક્રિયા આપે છે અને તેને નુકસાન પહોંચાડે છે.
• ગ્લુટેનના ગ્લાયડિન નામના ભાગને રોગપ્રતિકારક તંત્ર શરીર માટે હાનિકારક માની લે છે અને તેની સામે એન્ટિબોડીઝ ઉત્પન્ન કરે છે, જેના કારણે આંતરડામાં સોજો આવે છે.

3. અન્ય પરિબળો (Other Factors):

• એવું માનવામાં આવે છે કે કેટલાક પર્યાવરણીય પરિબળો પણ સેલિયાક રોગના વિકાસમાં ભૂમિકા ભજવી શકે છે, ખાસ કરીને આનુવંશિક રીતે સંવેદનશીલ વ્યક્તિઓમાં. આમાં શામેલ હોઈ શકે છે:
  • બાળપણમાં થતા આંતરડાના ચેપ: અમુક અભ્યાસો સૂચવે છે કે રોટાવાયરસ જેવા બાળપણના આંતરડાના ચેપ સેલિયાક રોગ થવાનું જોખમ વધારી શકે છે.
  • આંતરડાના બેક્ટેરિયામાં ફેરફાર (Gut Microbiome): આંતરડામાં રહેલા બેક્ટેરિયાની રચનામાં ફેરફાર પણ રોગપ્રતિકારક તંત્રને અસર કરી શકે છે.
  • બાળકને ખોરાક આપવાની રીતો: અમુક નિષ્ણાતો ભલામણ કરે છે કે બાળકને 6 મહિનાની ઉંમર પછી જ ગ્લુટેન ધરાવતો ખોરાક આપવો જોઈએ. જ્યારે બાળક સ્તનપાન કરતું હોય ત્યારે ગ્લુટેન દાખલ કરવામાં આવે તો સેલિયાક રોગનું જોખમ ઓછું થઈ શકે છે કે કેમ તે અંગે સંશોધન ચાલુ છે.
  • શસ્ત્રક્રિયા, ગર્ભાવસ્થા, બાળજન્મ, વાયરલ ચેપ અથવા તીવ્ર ભાવનાત્મક તાણ: કેટલીકવાર આ ઘટનાઓ પછી સેલિયાક રોગ સક્રિય થઈ શકે છે. જો કે, આ ઘટનાઓ સીધી રીતે રોગનું કારણ બને છે કે કેમ તે સ્પષ્ટ નથી.
  • અન્ય સ્વાસ્થ્ય સ્થિતિઓ: ટાઇપ 1 ડાયાબિટીસ, થાઇરોઇડની સમસ્યાઓ, ડાઉન સિન્ડ્રોમ અને ટર્નર સિન્ડ્રોમ જેવી અન્ય સ્વયંપ્રતિરક્ષા સ્થિતિઓ ધરાવતા લોકોમાં સેલિયાક રોગ થવાનું જોખમ વધારે હોય છે.

એ નોંધવું અગત્યનું છે કે ઘણા લોકોમાં સેલિયાક રોગ માટે આનુવંશિક વલણ હોય છે અને તેઓ ગ્લુટેનનું સેવન પણ કરે છે, પરંતુ તેઓને આ રોગ થતો નથી. આ સૂચવે છે કે રોગના વિકાસ માટે આનુવંશિક અને પર્યાવરણીય પરિબળોનું જટિલ સંયોજન જરૂરી છે, જે હજી પણ સંપૂર્ણપણે સમજી શકાયું નથી.

સેલિયાક રોગ ચિહ્નો અનેનાં લક્ષણો શું છે?

સેલિયાક રોગના ચિહ્નો અને લક્ષણો વ્યક્તિએ વ્યક્તિએ ખૂબ જ અલગ હોઈ શકે છે. કેટલાક લોકોને સ્પષ્ટ પાચન સંબંધી સમસ્યાઓનો અનુભવ થાય છે, જ્યારે અન્ય લોકોને પાચન સિવાયના અન્ય લક્ષણો હોઈ શકે છે અથવા તો કોઈ સ્પષ્ટ લક્ષણો દેખાતા નથી. બાળકો અને પુખ્ત વયના લોકોમાં લક્ષણોની પેટર્ન પણ અલગ હોઈ શકે છે.

પાચન સંબંધી ચિહ્નો અને લક્ષણો (Digestive Signs and Symptoms):

• ઝાડા (Diarrhea): વારંવાર થતા ઢીલા અને પાણીવાળા મળ.
• પેટનું ફૂલવું (Bloating): પેટમાં ગેસ ભરાઈ જવો અને અસ્વસ્થતાની લાગણી થવી.
• પેટમાં દુખાવો (Abdominal pain): પેટમાં ખેંચાણ અથવા અસ્વસ્થતા.
• ઓડકાર આવવા (Excessive gas – Flatulence): વારંવાર ગેસ પસાર થવો.
• ઉબકા અને ઉલટી (Nausea and vomiting): ખાસ કરીને ગ્લુટેન યુક્ત ખોરાક લીધા પછી.
• કબજિયાત (Constipation): કેટલાક લોકોમાં ઝાડાને બદલે કબજિયાત પણ જોવા મળી શકે છે.
• ચીકણો અને દુર્ગંધયુક્ત મળ (Pale, foul-smelling stools): ચરબીનું યોગ્ય શોષણ ન થવાને કારણે.
• વજન ઘટવું (Weight loss): પોષક તત્વોનું યોગ્ય શોષણ ન થવાને કારણે.

પાચન સિવાયના અન્ય ચિહ્નો અને લક્ષણો (Non-Digestive Signs and Symptoms):

• થાક (Fatigue): સતત થાક અને નબળાઈની લાગણી.
• એનિમિયા (Anemia): લોહીમાં આયર્નની ઉણપ, જેના કારણે થાક અને નબળાઈ આવે છે.
• ઓસ્ટીયોપોરોસિસ અથવા ઓસ્ટિઓપેનિયા (Osteoporosis or osteopenia): હાડકાં નબળા પડવા અને ભાંગવાનું જોખમ વધવું, કેલ્શિયમ અને વિટામિન ડી ના શોષણમાં ખામીને કારણે.
• ત્વચા પર ફોલ્લીઓ (Skin rash): ડર્મેટાઇટિસ હર્પેટિફોર્મિસ (dermatitis herpetiformis) નામની ખંજવાળવાળી અને ફોલ્લાવાળી ત્વચાની સ્થિતિ સેલિયાક રોગ સાથે સંકળાયેલી છે.
• મોઢામાં ચાંદા (Mouth ulcers): વારંવાર થતા મોઢાના ચાંદા.
• માથાનો દુખાવો (Headaches).
• નર્વ ડેમેજ (Nerve damage – Peripheral neuropathy): હાથ અને પગમાં નિષ્ક્રિયતા અથવા કળતરની લાગણી.
• સાંધાનો દુખાવો (Joint pain).
• મૂડમાં ફેરફાર (Mood changes), જેમ કે ડિપ્રેશન અને ચિંતા.
• બાળકોમાં વિકાસમાં વિલંબ (Delayed growth in children).
• બાળકોમાં તરુણાવસ્થામાં વિલંબ (Delayed puberty in children).
• દાંતના મીનોમાં સમસ્યાઓ (Problems with dental enamel).
• વંધ્યત્વ અને વારંવાર કસુવાવડ (Infertility and recurrent miscarriage).
• યકૃતના ઉત્સેચકોમાં વધારો (Elevated liver enzymes).

લક્ષણોની વિવિધતા:

• ઘણા પુખ્ત વયના લોકોમાં પાચન સંબંધી લક્ષણો ઓછા સ્પષ્ટ હોઈ શકે છે અથવા તો ગેરહાજર પણ હોઈ શકે છે, જ્યારે થાક, એનિમિયા અથવા ઓસ્ટીયોપોરોસિસ જેવા બિન-પાચન લક્ષણો વધુ પ્રભાવશાળી હોઈ શકે છે.
• કેટલાક લોકોમાં “સાયલન્ટ સેલિયાક રોગ” હોઈ શકે છે, જેમાં આંતરડાને નુકસાન થઈ રહ્યું હોય છે પરંતુ કોઈ નોંધપાત્ર લક્ષણો દેખાતા નથી. તેમ છતાં, તેમને લાંબા ગાળે ગૂંચવણોનું જોખમ રહે છે.
• બાળકોમાં પાચન સંબંધી લક્ષણો વધુ સામાન્ય હોઈ શકે છે, જેમાં પેટનું ફૂલવું, ઝાડા અને વિકાસમાં વિલંબનો સમાવેશ થાય છે.

જો તમને અથવા તમારા બાળકને આમાંના કોઈપણ લક્ષણોનો અનુભવ થતો હોય, તો સેલિયાક રોગ માટે તપાસ કરાવવી મહત્વપૂર્ણ છે, ખાસ કરીને જો તમારા પરિવારમાં આ રોગનો ઇતિહાસ હોય. વહેલું નિદાન અને ગ્લુટેન મુક્ત આહારનું પાલન કરીને ગૂંચવણોને અટકાવી શકાય છે અને સ્વાસ્થ્ય સુધારી શકાય છે.

સેલિયાક રોગ નું જોખમ કોને વધારે છે?

સેલિયાક રોગનું જોખમ નીચેના લોકોમાં વધારે હોય છે:

1. આનુવંશિક વલણ ધરાવતા લોકો:

• પારિવારિક ઇતિહાસ: જો કોઈ નજીકના લોહીના સગા (માતા, પિતા, ભાઈ, બહેન, બાળક) ને સેલિયાક રોગ હોય, તો વ્યક્તિને આ રોગ થવાનું જોખમ 4 થી 15 ટકા સુધી વધી જાય છે. જોડિયા બાળકો પરના અભ્યાસમાં પણ આનુવંશિકતાની મજબૂત ભૂમિકા જોવા મળી છે.
• ચોક્કસ જનીનોની હાજરી: મોટાભાગના સેલિયાક રોગ ધરાવતા લોકોમાં HLA-DQ2 અને HLA-DQ8 નામના જનીનો હોય છે. જો કે, આ જનીનો ધરાવતા દરેક વ્યક્તિને સેલિયાક રોગ થતો નથી, પરંતુ તે જોખમ વધારે છે.

2. અન્ય સ્વાસ્થ્ય સ્થિતિઓ ધરાવતા લોકો:

સેલિયાક રોગ અન્ય સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગો સાથે સંકળાયેલો જોવા મળે છે. તેથી, નીચેની સ્થિતિઓ ધરાવતા લોકોમાં સેલિયાક રોગનું જોખમ વધારે હોય છે:

• ટાઇપ 1 ડાયાબિટીસ
• સ્વયંપ્રતિરક્ષા થાઇરોઇડ રોગ (હશિમોટોનો થાઇરોઇડિટિસ)
• ડાઉન સિન્ડ્રોમ
• ટર્નર સિન્ડ્રોમ
• વિલિયમ્સ સિન્ડ્રોમ
• એડિસન રોગ
• માઇક્રોસ્કોપિક કોલાઇટિસ
• ડર્મેટાઇટિસ હર્પેટિફોર્મિસ (સેલિયાક રોગ સાથે સંકળાયેલી ત્વચાની સ્થિતિ)
• સંબંધિત સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગો

3. વંશીયતા અને ભૌગોલિક સ્થાન:

• સેલિયાક રોગ યુરોપિયન વંશના લોકોમાં વધુ સામાન્ય છે.
• અન્ય પ્રદેશોમાં પણ તેની ઘટનાઓ જોવા મળે છે, પરંતુ પ્રમાણ અલગ અલગ હોઈ શકે છે. અભ્યાસો દર્શાવે છે કે વિશ્વભરમાં સેલિયાક રોગની સરેરાશ પ્રચલિતતા આશરે 0.5% થી 1% છે, જેમાં ભૌગોલિક પ્રદેશો અનુસાર વિવિધતા જોવા મળે છે.

4. લિંગ:

• પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓમાં સેલિયાક રોગનું નિદાન વધુ વખત થાય છે.

એ નોંધવું અગત્યનું છે કે આ જોખમી પરિબળોની હાજરીનો અર્થ એ નથી કે વ્યક્તિને ચોક્કસપણે સેલિયાક રોગ થશે, પરંતુ તે રોગ થવાની સંભાવના વધારે છે. જો તમને આ રોગ વિશે ચિંતા હોય, તો ડૉક્ટરની સલાહ લેવી અને યોગ્ય તપાસ કરાવવી મહત્વપૂર્ણ છે.

સેલિયાક રોગ સાથે કયા રોગો સંકળાયેલા છે?

સિલિયાક રોગ સાથે સંકળાયેલા કેટલાક રોગો નીચે મુજબ છે:

સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગો (Autoimmune diseases):

• પ્રકાર 1 ડાયાબિટીસ (Type 1 diabetes): આ રોગમાં સ્વાદુપિંડમાં ઇન્સ્યુલિન ઉત્પન્ન કરતા કોષો નાશ પામે છે.
• ઓટોઇમ્યુન થાઇરોઇડ રોગ (Autoimmune thyroid disease): જેમાં હાઇપોથાઇરોડિઝમ (Hashimoto’s thyroiditis) અને હાઇપરથાઇરોડિઝમ (Grave’s disease)નો સમાવેશ થાય છે. આ રોગોમાં શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ થાઇરોઇડ ગ્રંથિ પર હુમલો કરે છે.
• એડિસનનો રોગ (Addison’s disease): આ રોગમાં એડ્રિનલ ગ્રંથિ પર્યાપ્ત હોર્મોન્સ ઉત્પન્ન કરતી નથી.
• ઓટોઇમ્યુન હેપેટાઇટિસ (Autoimmune hepatitis): આમાં શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ લીવર પર હુમલો કરે છે.
• મલ્ટીપલ સ્ક્લેરોસિસ (Multiple sclerosis – MS): આ રોગ મગજ અને કરોડરજ્જુને અસર કરે છે.
• સજોગ્રેન સિન્ડ્રોમ (Sjogren’s syndrome): આ રોગ લાળ અને આંસુ ઉત્પન્ન કરતી ગ્રંથિઓને અસર કરે છે.
• લ્યુપસ (Systemic lupus erythematosus – SLE): આ એક ક્રોનિક સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગ છે જે શરીરના ઘણા ભાગોને અસર કરી શકે છે.
• રુમેટોઇડ આર્થરાઇટિસ (Rheumatoid arthritis): આ સાંધાનો એક સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગ છે.
• ડર્મેટાઇટિસ હર્પેટિફોર્મિસ (Dermatitis herpetiformis): આ એક ખંજવાળવાળી, ફોલ્લીવાળી ત્વચાની સ્થિતિ છે જે સિલિયાક રોગ સાથે ગાઢ રીતે સંકળાયેલી છે.

અન્ય પરિસ્થિતિઓ:

• ડાઉન સિન્ડ્રોમ (Down syndrome), ટર્નર સિન્ડ્રોમ (Turner syndrome) અને વિલિયમ્સ સિન્ડ્રોમ (Williams syndrome) જેવા જનીનિક રોગો.
• લેક્ટોઝ અસહિષ્ણુતા (Lactose intolerance): સિલિયાક રોગ આંતરડાને નુકસાન પહોંચાડી શકે છે, જેના કારણે લેક્ટોઝને પચાવવામાં તકલીફ પડે છે.
• ઓસ્ટીયોપોરોસિસ અને ઓસ્ટીયોપેનિયા (Osteoporosis and osteopenia): પોષક તત્ત્વોના યોગ્ય શોષણના અભાવે હાડકાં નબળા પડી શકે છે.
• આયર્નની ઉણપથી એનિમિયા (Iron deficiency anemia): આયર્નના શોષણમાં તકલીફ થવાથી લોહીમાં આયર્નની કમી થઈ શકે છે.
• નર્વસ સિસ્ટમની સમસ્યાઓ (Nervous system problems): જેમાં પેરિફેરલ ન્યુરોપથી (હાથ અને પગમાં નિષ્ક્રિયતા અને કળતર), માથાનો દુખાવો અને હુમલાનો સમાવેશ થાય છે.
• પ્રજનન સમસ્યાઓ (Reproductive problems): જેમ કે અનિયમિત માસિક ચક્ર, વંધ્યત્વ અને વારંવાર કસુવાવડ.
• નાના આંતરડાનું કેન્સર (Small bowel cancer) અને લિમ્ફોમા (Lymphoma): સારવાર ન કરાયેલ સિલિયાક રોગમાં આ કેન્સરનું જોખમ વધી શકે છે.
• માનસિક સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓ (Mental health problems): જેમ કે ડિપ્રેશન અને ચિંતા.

જો તમને સિલિયાક રોગ હોવાની શંકા હોય, તો યોગ્ય નિદાન અને સારવાર માટે ડૉક્ટરની સલાહ લેવી ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું પાલન કરીને આ રોગ અને તેની સાથે સંકળાયેલી ઘણી પરિસ્થિતિઓને નિયંત્રિત કરી શકાય છે.

સેલિયાક રોગ નું નિદાન

સિલિયાક રોગનું નિદાન સામાન્ય રીતે નીચેના પગલાંઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે:

1. તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસ: ડૉક્ટર તમારા લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ અને કુટુંબમાં સેલિયાક રોગના ઇતિહાસ વિશે પૂછશે. તેઓ શારીરિક તપાસ પણ કરી શકે છે. સેલિયાક રોગના સામાન્ય લક્ષણોમાં પેટમાં દુખાવો, ઝાડા, પેટનું ફૂલવું, વજન ઘટવું અને થાકનો સમાવેશ થાય છે. જો કે, કેટલાક લોકોમાં કોઈ લક્ષણો હોતા નથી.

2. રક્ત પરીક્ષણો: સેલિયાક રોગ સાથે સંકળાયેલા ચોક્કસ એન્ટિબોડીઝ (જેમ કે ટિશ્યુ ટ્રાન્સગ્લુટામેનેઝ IgA – tTG-IgA) તપાસવા માટે રક્ત પરીક્ષણો કરવામાં આવે છે. જો આ એન્ટિબોડીઝનું સ્તર ઊંચું હોય, તો તે સેલિયાક રોગ સૂચવી શકે છે. જો કે, રક્ત પરીક્ષણો એકલા નિદાનની પુષ્ટિ કરી શકતા નથી. ગ્લુટેન ધરાવતો ખોરાક ખાતી વખતે જ આ પરીક્ષણો સચોટ પરિણામો આપે છે, તેથી જો તમે ગ્લુટેન-મુક્ત આહાર શરૂ કર્યો હોય, તો પરીક્ષણ પહેલાં તમારે થોડા અઠવાડિયા માટે ફરીથી ગ્લુટેન ખાવાની જરૂર પડી શકે છે.

3. નાની આંતરડાની બાયોપ્સી: સેલિયાક રોગનું નિદાન કરવાની સૌથી સચોટ રીત એ છે કે નાની આંતરડાની બાયોપ્સી કરવી. આ પ્રક્રિયામાં, ગેસ્ટ્રોએન્ટેરોલોજિસ્ટ એક પાતળી, લવચીક ટ્યુબ (એન્ડોસ્કોપ) તમારા મોં દ્વારા અને નાના આંતરડામાં દાખલ કરે છે. પછી તેઓ આંતરડાની અસ્તરનો એક નાનો નમૂનો (બાયોપ્સી) લે છે, જે સેલિયાક રોગને કારણે થતા નુકસાનના ચિહ્નો જોવા માટે માઇક્રોસ્કોપ હેઠળ તપાસવામાં આવે છે. બાયોપ્સી દરમિયાન વિલી (નાના આંતરડાની અસ્તર પરના નાના આંગળી જેવા પ્રક્ષેપણો જે પોષક તત્વોને શોષવામાં મદદ કરે છે) ક્ષતિગ્રસ્ત અથવા ચપટા દેખાઈ શકે છે.

4. ત્વચા બાયોપ્સી (ડર્મેટાઇટિસ હર્પેટિફોર્મિસ માટે): જો તમને ડર્મેટાઇટિસ હર્પેટિફોર્મિસ નામની ખંજવાળવાળી ફોલ્લીઓ હોય, જે સેલિયાક રોગ સાથે સંકળાયેલી હોઈ શકે છે, તો ડૉક્ટર ત્વચાની બાયોપ્સી કરી શકે છે.

5. આનુવંશિક પરીક્ષણ: સેલિયાક રોગ સાથે સંકળાયેલા ચોક્કસ જનીનો (HLA-DQ2 અને HLA-DQ8) માટે આનુવંશિક પરીક્ષણ કરી શકાય છે. જો તમારી પાસે આ જનીનો ન હોય, તો તમને સેલિયાક રોગ થવાની શક્યતા ઘણી ઓછી છે. જો કે, આ જનીનો હોવાનો અર્થ એ નથી કે તમને ચોક્કસપણે સેલિયાક રોગ થશે, કારણ કે ઘણા લોકો આ જનીનો સાથે ક્યારેય રોગ વિકસાવતા નથી. આનુવંશિક પરીક્ષણનો ઉપયોગ ખાસ કરીને અનિશ્ચિત કિસ્સાઓમાં અથવા ગ્લુટેન-મુક્ત આહાર શરૂ કર્યા પછી નિદાન કરવામાં મદદરૂપ થઈ શકે છે.

એકવાર સેલિયાક રોગનું નિદાન થઈ જાય, પછી સારવારમાં આજીવન ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું પાલન કરવું શામેલ છે. આ આંતરડાને સાજા થવા દે છે અને લક્ષણોને દૂર કરવામાં મદદ કરે છે.

જો તમને સેલિયાક રોગના લક્ષણો હોય અથવા તમને તેના વિશે ચિંતા હોય, તો તમારે ડૉક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ. તેઓ યોગ્ય નિદાન અને સારવાર યોજના નક્કી કરવામાં તમારી મદદ કરી શકશે.

સેલિયાક રોગ ની સારવાર

સિલિયાક રોગની સારવાર માટે હાલમાં કોઈ ચોક્કસ ઉપચાર નથી. જો કે, મોટાભાગના લોકો માટે, ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું સખતપણે પાલન કરવાથી નાના આંતરડાને રૂઝ આવવા દે છે અને લક્ષણોને નિયંત્રિત કરવામાં મદદ મળે છે.

ગ્લુટેન-મુક્ત આહારમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

• કુદરતી રીતે ગ્લુટેન-મુક્ત ખોરાક:
  • ફળો અને શાકભાજી
  • માંસ, મરઘાં અને માછલી (બ્રેડેડ અથવા બેટર્ડ સિવાય)
  • મોટાભાગની ડેરી પ્રોડક્ટ્સ (દા.ત., ચીઝ, દહીં, દૂધ)
  • કઠોળ, કઠોળ અને બદામ
  • ચોખા, મકાઈ, બટાકા, ક્વિનોઆ, બિયાં (buckwheat), જુવાર, બાજરી, રાગી જેવા અનાજ અને લોટ
• ગ્લુટેન-મુક્ત તરીકે લેબલ થયેલ ઉત્પાદનો: બ્રેડ, પાસ્તા, અનાજ અને અન્ય પ્રોસેસ્ડ ખોરાક જે હવે ગ્લુટેન-મુક્ત સંસ્કરણોમાં ઉપલબ્ધ છે.

શું ટાળવું:

• ઘઉં અને તેના પ્રકારો (દા.ત., ડુરમ, એમ્મર, સ્પેલ્ટ)
• રાઈ
• જવ
• ટ્રિટિકેલ (ઘઉં અને રાઈનું સંકરણ)
• આ અનાજમાંથી બનેલા ખોરાક જેમ કે બ્રેડ, પાસ્તા, અનાજ, બિસ્કિટ, કેક, પેસ્ટ્રી, પાઈ, ગ્રેવી અને સોસ (જ્યાં સુધી તે ગ્લુટેન-મુક્ત તરીકે લેબલ ન હોય)

અન્ય મહત્વપૂર્ણ બાબતો:

• લેબલ વાંચન: ખોરાકના લેબલને કાળજીપૂર્વક વાંચો જેથી છુપાયેલા ગ્લુટેનને ઓળખી શકાય. “ઘઉં”, “જવ”, “રાઈ” અથવા “માલ્ટ” જેવા ઘટકો માટે તપાસો.
• ક્રોસ-પ્રદૂષણ ટાળો: ગ્લુટેન ધરાવતા ખોરાકને ગ્લુટેન-મુક્ત ખોરાકથી અલગ રાખો. રસોડાનાં વાસણો, કટીંગ બોર્ડ અને ટોસ્ટર જેવી વસ્તુઓ શેર કરવાનું ટાળો.
• પોષણ: ખાતરી કરો કે તમારો ગ્લુટેન-મુક્ત આહાર સંતુલિત છે અને તમને જરૂરી બધા પોષક તત્વો મળી રહે છે. કેટલીકવાર ડોકટર અથવા ડાયેટિશિયન વિટામિન અને મિનરલ સપ્લિમેન્ટ્સની ભલામણ કરી શકે છે.
• ઓટ્સ: કેટલાક લોકો સેલિયાક રોગ સાથે ગ્લુટેન-મુક્ત ઓટ્સ મધ્યમ માત્રામાં ખાઈ શકે છે, પરંતુ તે શુદ્ધ હોવા જોઈએ અને ગ્લુટેન સાથે ક્રોસ-પ્રદૂષિત ન હોવા જોઈએ. તમારા ડોક્ટર અથવા ડાયેટિશિયનની સલાહ લો.
• નિયમિત ફોલો-અપ: તમારા ડોક્ટર સાથે નિયમિતપણે મળો જેથી તમારી પ્રગતિનું નિરીક્ષણ કરી શકાય અને ખાતરી કરી શકાય કે તમે યોગ્ય રીતે ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું પાલન કરી રહ્યા છો.

સેલિયાક રોગનું સંચાલન એ આજીવન પ્રક્રિયા છે, પરંતુ ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું સખતપણે પાલન કરીને મોટાભાગના લોકો તેમના લક્ષણોને નિયંત્રિત કરી શકે છે અને સ્વસ્થ જીવન જીવી શકે છે. ડાયેટિશિયન તમને વ્યક્તિગત આહાર યોજના બનાવવામાં અને ગ્લુટેન-મુક્ત જીવનશૈલીને અનુકૂળ થવામાં મદદ કરી શકે છે.

સેલિયાક રોગ શું ખાવું અને શું ન ખાવું?

સિલિયાક રોગમાં શું ખાવું અને શું ન ખાવું તે અંગેની માહિતી અહીં છે:

શું ખાવું:

કુદરતી રીતે ગ્લુટેન-મુક્ત ખોરાક:

• ફળો અને શાકભાજી: તમામ તાજા ફળો અને શાકભાજી.
• માંસ, મરઘાં અને માછલી: પ્રોસેસ્ડ કે બ્રેડેડ ન હોય તેવા સ્વરૂપમાં.
• ડેરી ઉત્પાદનો: મોટાભાગના ડેરી ઉત્પાદનો જેમ કે દૂધ, દહીં અને ચીઝ (જો લેક્ટોઝ અસહિષ્ણુતા ન હોય તો).
• કઠોળ અને બદામ: તમામ પ્રકારના કઠોળ, દાળ અને બદામ.
• ગ્લુટેન-મુક્ત અનાજ: ચોખા, મકાઈ, ક્વિનોઆ, બિયાં (buckwheat), જુવાર, બાજરી, રાગી અને તેમના લોટ. ખાસ કરીને ખાતરી કરો કે ઓટ્સ ગ્લુટેન-મુક્ત તરીકે પ્રમાણિત હોય કારણ કે તે ઘણીવાર ઘઉં સાથે પ્રોસેસ થાય છે.
• અન્ય: બટાકા, સાબુદાણા, ટેપિયોકા, એરોરૂટ.

ગ્લુટેન-મુક્ત તરીકે લેબલ થયેલ ઉત્પાદનો:

• ગ્લુટેન-મુક્ત બ્રેડ, પાસ્તા, અનાજ, બિસ્કિટ અને અન્ય પ્રોસેસ્ડ ખોરાક.

શું ન ખાવું:

ગ્લુટેન ધરાવતા અનાજ અને તેના ઉત્પાદનો:

• ઘઉં: તમામ સ્વરૂપો જેમ કે આખો ઘઉં, ઘઉંનો લોટ, ડુરમ, સેમોલીના, સ્પેલ્ટ, કામુત, ફારિના, બલ્ગુર, કૂસકૂસ.
• રાઈ (Rye)
• જવ (Barley)
• ટ્રિટિકેલ (Triticale): ઘઉં અને રાઈનું સંકરણ.

આ અનાજમાંથી બનેલો ખોરાક (જ્યાં સુધી ગ્લુટેન-મુક્ત તરીકે લેબલ ન હોય):

• બ્રેડ, રોટલી, નાન, પરાઠા
• પાસ્તા, નૂડલ્સ
• અનાજ (Cereals)
• બિસ્કિટ, કૂકીઝ, કેક, પેસ્ટ્રી
• પાઈ, ભજીયા
• ગ્રેવી અને સોસ (ઘઉંના લોટથી ઘટ્ટ કરેલા)
• બિયર અને માલ્ટ આધારિત પીણાં

છુપાયેલ ગ્લુટેન ધરાવતા ખોરાક (લેબલ કાળજીપૂર્વક વાંચો):

• કેટલાક પ્રોસેસ્ડ ખોરાક
• ચટણીઓ અને સલાડ ડ્રેસિંગ
• સૂપ (ખાસ કરીને ક્રીમ આધારિત)
• કેટલાક કેન્ડી અને ચોકલેટ
• કેટલાક આઈસ્ક્રીમ અને દહીં
• બ્રાઉન રાઈસ સીરપ (કેટલીકવાર જવના માલ્ટથી બનેલો હોય છે)
• કેટલાક મસાલા અને સીઝનીંગ
• કૃત્રિમ માંસ અને સીફૂડ
• કેટલીક દવાઓ અને સપ્લિમેન્ટ્સ

મહત્વપૂર્ણ બાબતો:

• હંમેશા ખોરાકના લેબલને કાળજીપૂર્વક વાંચો અને “ગ્લુટેન-મુક્ત” લેબલ તપાસો.
• ક્રોસ-પ્રદૂષણ ટાળો. ગ્લુટેન ધરાવતા ખોરાકને ગ્લુટેન-મુક્ત ખોરાકથી અલગ રાખો, ખાસ કરીને રસોઈ અને સંગ્રહ દરમિયાન.
• જો તમને કોઈ શંકા હોય તો તે ખોરાક ન ખાઓ.
• ગ્લુટેન-મુક્ત આહાર શરૂ કરતા પહેલાં સેલિયાક રોગનું યોગ્ય નિદાન કરાવવું મહત્વપૂર્ણ છે, કારણ કે ગ્લુટેન છોડવાથી પરીક્ષણના પરિણામો બદલાઈ શકે છે.
• ગ્લુટેન-મુક્ત આહાર શરૂ કર્યા પછી ડાયેટિશિયન સાથે કામ કરવું ફાયદાકારક હોઈ શકે છે જેથી તમે સંતુલિત અને પૌષ્ટિક આહાર લઈ રહ્યા છો તેની ખાતરી કરી શકાય.

સેલિયાક રોગ માટે ઘરેલું ઉપચાર

સિલિયાક રોગ માટે કોઈ ચોક્કસ ઘરેલું ઉપચાર નથી. સિલિયાક રોગ એ એક સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગ છે જેમાં ગ્લુટેન નામના પ્રોટીન પ્રત્યે શરીરની રોગપ્રતિકારક શક્તિ અસામાન્ય પ્રતિક્રિયા આપે છે, જે નાના આંતરડાને નુકસાન પહોંચાડે છે. આ સ્થિતિની સારવાર માટે હાલમાં એકમાત્ર જાણીતો અને અસરકારક ઉપાય એ છે કે આજીવન સખત ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું પાલન કરવું.

જો કે, ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું પાલન કરતી વખતે તમે તમારા લક્ષણોને વ્યવસ્થિત કરવામાં અને એકંદર સુખાકારીને ટેકો આપવામાં મદદ કરવા માટે કેટલીક બાબતો ઘરે કરી શકો છો:

ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું સખત પાલન:

• સંપૂર્ણપણે ગ્લુટેન ટાળો: ઘરે રાંધેલા ભોજનમાં પણ ગ્લુટેન ધરાવતા ઘટકોનો ઉપયોગ ટાળો.
• ક્રોસ-પ્રદૂષણ અટકાવો: રસોડાનાં વાસણો, કટીંગ બોર્ડ, ટોસ્ટર વગેરેને સારી રીતે સાફ કરો જેથી ગ્લુટેન-મુક્ત ખોરાક દૂષિત ન થાય. અલગ વાસણોનો ઉપયોગ કરવો શ્રેષ્ઠ છે.
• લેબલ કાળજીપૂર્વક વાંચો: ખરીદેલા ખોરાકના લેબલને ધ્યાનથી વાંચો અને છુપાયેલા ગ્લુટેન માટે તપાસો.

પાચન સ્વાસ્થ્યને ટેકો આપવો:

• નાના અને વારંવાર ભોજન લો: મોટા ભોજનને બદલે દિવસ દરમિયાન નાના અને વારંવાર ભોજન લેવાથી પાચનતંત્ર પરનો બોજ ઓછો થઈ શકે છે.
• પૂરતું પાણી પીવો: હાઇડ્રેટેડ રહેવું પાચન માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
• તણાવ વ્યવસ્થાપન: તણાવ પાચન સમસ્યાઓને વધારી શકે છે. યોગા, ધ્યાન અથવા અન્ય આરામની તકનીકોનો અભ્યાસ કરો.
• પ્રોબાયોટિક્સ: કેટલાક અભ્યાસો સૂચવે છે કે પ્રોબાયોટિક્સ આંતરડાના સ્વાસ્થ્યને સુધારવામાં મદદ કરી શકે છે. જો કે, સેલિયાક રોગ માટે તેની અસરકારકતા અંગે વધુ સંશોધનની જરૂર છે. પ્રોબાયોટિક્સ લેતા પહેલાં તમારા ડૉક્ટરની સલાહ લો.
• હળવો ખોરાક: જો તમને પાચન સંબંધી સમસ્યાઓ હોય, તો સરળતાથી પચી જાય તેવો ખોરાક લો.

પોષણનું ધ્યાન રાખવું:

• સંતુલિત ગ્લુટેન-મુક્ત આહાર લો: ખાતરી કરો કે તમારા આહારમાં વિવિધ પ્રકારના ફળો, શાકભાજી, પ્રોટીન અને ગ્લુટેન-મુક્ત અનાજનો સમાવેશ થાય છે.
• વિટામિન અને મિનરલ્સનું ધ્યાન રાખો: સેલિયાક રોગ પોષક તત્ત્વોના શોષણને અસર કરી શકે છે. તમારા ડૉક્ટર તમને વિટામિન અને મિનરલ સપ્લિમેન્ટ્સ લેવાની સલાહ આપી શકે છે, ખાસ કરીને આયર્ન, કેલ્શિયમ, વિટામિન ડી અને ફોલિક એસિડ.

અન્ય બાબતો:

• નિયમિત કસરત: શારીરિક પ્રવૃત્તિ એકંદર સ્વાસ્થ્ય અને સુખાકારી માટે મહત્વપૂર્ણ છે.
• પૂરતી ઊંઘ લો: શરીરને સ્વસ્થ થવા માટે પૂરતી ઊંઘ જરૂરી છે.

યાદ રાખો: ઘરેલું ઉપચાર લક્ષણોને વ્યવસ્થિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે, પરંતુ તે સેલિયાક રોગની સારવાર નથી. ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું સખતપણે પાલન કરવું એ આ સ્થિતિનું સંચાલન કરવા માટેનો એકમાત્ર સાબિત થયેલો રસ્તો છે. તમારા ડૉક્ટર અને ડાયેટિશિયન સાથે નિયમિત સંપર્કમાં રહો અને તેમની સલાહનું પાલન કરો. તેઓ તમને વ્યક્તિગત માર્ગદર્શન આપી શકશે અને તમારી જરૂરિયાતો અનુસાર આહાર યોજના બનાવવામાં મદદ કરી શકશે.

સેલિયાક રોગ ને કેવી રીતે અટકાવવું?

હાલમાં, સિલિયાક રોગને અટકાવવા માટે કોઈ જાણીતી રીત નથી. સિલિયાક રોગનું ચોક્કસ કારણ હજુ સુધી સંપૂર્ણપણે સમજાયું નથી, પરંતુ એવું માનવામાં આવે છે કે તે આનુવંશિક વલણ અને પર્યાવરણીય પરિબળોના સંયોજનને કારણે થાય છે.

કેટલાક સંશોધનો સૂચવે છે કે બાળપણમાં ગ્લુટેનનો પરિચય કરાવવાનો સમય રોગના વિકાસના જોખમને અસર કરી શકે છે, પરંતુ આ અંગે કોઈ ચોક્કસ ભલામણો નથી. પહેલાં એવું માનવામાં આવતું હતું કે ૪ થી ૬ મહિનાની વચ્ચે જ્યારે બાળકને સ્તનપાન કરાવતું હોય ત્યારે થોડી માત્રામાં ગ્લુટેન દાખલ કરવાથી સિલિયાક રોગનું જોખમ ઘટી શકે છે, પરંતુ તાજેતરના અભ્યાસોએ આ સિદ્ધાંતને સમર્થન આપ્યું નથી.

જો તમારા પરિવારમાં સિલિયાક રોગનો ઇતિહાસ હોય, તો તમારા બાળકને આનુવંશિક તપાસ કરાવવા અંગે તમારા ડૉક્ટર સાથે વાત કરવી યોગ્ય હોઈ શકે છે. જો બાળક પાસે સિલિયાક રોગ સાથે સંકળાયેલા જનીનો હોય, તો તમે તેના લક્ષણો પર ધ્યાન રાખી શકો છો અને જો જરૂરી હોય તો વહેલું નિદાન કરાવી શકો છો.

જો તમને સિલિયાક રોગ હોવાનું નિદાન થયું હોય, તો તમે ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું સખતપણે પાલન કરીને નાના આંતરડાને વધુ નુકસાન થતું અટકાવી શકો છો અને લક્ષણોને નિયંત્રિત કરી શકો છો. આ રીતે, તમે રોગના કારણે થતી ગૂંચવણોને અટકાવી શકો છો.

સારાંશમાં, સિલિયાક રોગને થતો અટકાવવો શક્ય નથી, પરંતુ જો તમને તેનું નિદાન થાય તો ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું પાલન કરીને તમે તેના નકારાત્મક પ્રભાવોને ચોક્કસપણે ઘટાડી શકો છો. જો તમને સિલિયાક રોગના લક્ષણો જણાય તો વહેલા નિદાન માટે ડૉક્ટરની સલાહ લેવી મહત્વપૂર્ણ છે.

સારાંશ

સારાંશમાં, સિલિયાક રોગ એક સ્વયંપ્રતિરક્ષા રોગ છે જે ગ્લુટેન પ્રત્યે અસામાન્ય પ્રતિક્રિયાને કારણે નાના આંતરડાને નુકસાન પહોંચાડે છે. હાલમાં તેની કોઈ ચોક્કસ સારવાર નથી, પરંતુ આજીવન સખત ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું પાલન કરવાથી લક્ષણોને નિયંત્રિત કરી શકાય છે અને આંતરડાને રૂઝ આવી શકે છે.

ગ્લુટેન ધરાવતા ખોરાક ટાળવા અને ગ્લુટેન-મુક્ત ખોરાક લેવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવું જરૂરી છે. ઘરેલું ઉપચાર લક્ષણોને વ્યવસ્થિત કરવામાં મદદ કરી શકે છે, પરંતુ તે સારવાર નથી. સિલિયાક રોગને અટકાવવા માટે કોઈ જાણીતી રીત નથી, પરંતુ વહેલું નિદાન અને ગ્લુટેન-મુક્ત આહારનું પાલન રોગના વ્યવસ્થાપન માટે મહત્વપૂર્ણ છે.