હિપેટાઇટિસ D વાયરસ (HDV)

HDV ને અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા અને ગુણાકાર કરવા માટે હિપેટાઇટિસ B વાયરસ (HBV) ની જરૂર પડે છે. આનો અર્થ એ છે કે જે વ્યક્તિને પહેલાથી જ હિપેટાઇટિસ B નો ચેપ લાગ્યો હોય તેને જ હિપેટાઇટિસ D નો ચેપ લાગી શકે છે. HDV ચેપ વિશ્વમાં લીવર સિરોસિસ (લીવરનું કાયમી નુકસાન) અને લીવર કેન્સરના સૌથી ગંભીર કારણોમાંનો એક છે.

હિપેટાઇટિસ D કેવી રીતે ફેલાય છે?

જેમ કે ઉપર જણાવેલું છે, HDV ત્યારે જ ફેલાય છે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિને પહેલેથી જ હિપેટાઇટિસ B નો ચેપ લાગ્યો હોય. HDV ફેલાવાના માર્ગો HBV ના ફેલાવાના માર્ગો જેવા જ છે:

• લોહીથી લોહીનો સંપર્ક (Blood-to-Blood Contact):
  • દૂષિત સોય અને સિરીંજ: નસોમાં ડ્રગ્સ લેનારાઓમાં વપરાયેલી સોય, સિરીંજ અથવા અન્ય સાધનો શેર કરવાથી.
  • અસુરક્ષિત તબીબી પ્રક્રિયાઓ: બિન-જંતુરહિત તબીબી સાધનોના ઉપયોગથી, જેમાં ટેટૂ બનાવવું, બોડી પિયર્સિંગ કરાવવું અથવા તબીબી પ્રક્રિયાઓ (ખાસ કરીને ભૂતકાળમાં, જ્યારે બ્લડ સ્ક્રીનિંગ વ્યાપક નહોતું) દરમિયાન દૂષિત સાધનોનો ઉપયોગ શામેલ હોઈ શકે છે.
  • ચેપગ્રસ્ત લોહી ચઢાવવું: જોકે આધુનિક બ્લડ બેંકોમાં લોહીની તપાસ કરવામાં આવે છે, ભૂતકાળમાં આ એક જોખમ હતું.
• જાતીય સંપર્ક: ચેપગ્રસ્ત વ્યક્તિના વીર્ય અથવા યોનિમાર્ગના પ્રવાહી દ્વારા અસુરક્ષિત જાતીય સંબંધ બાંધવાથી.
• માતાથી બાળક (Perinatal Transmission): ચેપગ્રસ્ત માતા ગર્ભાવસ્થા, જન્મ સમયે અથવા જન્મ પછી તરત જ બાળકને વાયરસ આપી શકે છે, જોકે આ પ્રમાણ હિપેટાઇટિસ B કરતાં ઓછું છે.

હિપેટાઇટિસ D ના પ્રકારો અને લક્ષણો

HDV ચેપ બે મુખ્ય સ્વરૂપોમાં દેખાઈ શકે છે:

1. કો-ઇન્ફેક્શન (Coinfection):

• લક્ષણો: આ કિસ્સામાં, લક્ષણો તીવ્ર હિપેટાઇટિસ B જેવા જ હોઈ શકે છે, જેમાં થાક, તાવ, ઉબકા, ઉલટી, પેટમાં દુખાવો, કમળો (આંખો અને ત્વચા પીળી પડવી), ઘેરો પેશાબ અને આછો મળ શામેલ છે.
• પરિણામ: મોટાભાગના લોકો આ તીવ્ર ચેપમાંથી સંપૂર્ણપણે સાજા થઈ જાય છે, અને વાયરસ શરીરમાંથી દૂર થઈ જાય છે. જોકે, કો-ઇન્ફેક્શન ફુલમિનેન્ટ હેપેટાઇટિસ (ગંભીર અને અચાનક લીવર ફેલ્યર) નું જોખમ વધારી શકે છે, જે જીવલેણ બની શકે છે.

2. સુપરઇન્ફેક્શન (Superinfection):

આ ત્યારે થાય છે જ્યારે કોઈ વ્યક્તિને પહેલેથી જ ક્રોનિક હિપેટાઇટિસ B નો ચેપ હોય અને પછી તેને હિપેટાઇટિસ D નો ચેપ લાગે છે.

• લક્ષણો: ક્રોનિક HBV ધરાવતા દર્દીઓમાં સુપરઇન્ફેક્શનના લક્ષણો વધુ ગંભીર અને ઝડપી હોઈ શકે છે. આમાં અચાનક લક્ષણોનું બગડવું, કમળો, પેટમાં પ્રવાહી જમા થવું (એસેટિસ), લોહી વહેવાની સમસ્યાઓ, અને મગજની કાર્યક્ષમતામાં ફેરફાર (હેપેટિક એન્સેફાલોપથી) શામેલ છે.
• તે સિરોસિસ, લીવર કેન્સર અને લીવર ફેલ્યરનું જોખમ નોંધપાત્ર રીતે વધારે છે. ક્રોનિક HDV ધરાવતા મોટાભાગના લોકો (લગભગ 70-80%) ને લીવર સિરોસિસ થાય છે.

હિપેટાઇટિસ D નું નિદાન

HDV ના નિદાન માટે રક્ત પરીક્ષણો કરવામાં આવે છે:

• હિપેટાઇટિસ B માટે તપાસ (HBsAg): સૌ પ્રથમ, વ્યક્તિને હિપેટાઇટિસ B નો ચેપ છે કે નહીં તે તપાસવામાં આવે છે, કારણ કે HDV ફક્ત HBV ધરાવતા લોકોમાં જ થઈ શકે છે.
• એન્ટિ-HDV એન્ટિબોડી ટેસ્ટ (Anti-HDV Ab Test): જો HBsAg પોઝિટિવ હોય, તો HDV માટે એન્ટિબોડીઝની તપાસ કરવામાં આવે છે. આ એન્ટિબોડીઝની હાજરી HDV ચેપ સૂચવે છે.
• HDV RNA ટેસ્ટ: આ પરીક્ષણ શરીરમાં વાયરસ (વાયરલ લોડ) ની સક્રિય હાજરી અને માત્રાને માપે છે. આ ટેસ્ટ ચેપ સક્રિય છે કે નહીં તે નક્કી કરવામાં મદદ કરે છે.
• લીવર ફંક્શન ટેસ્ટ (LFT): લીવરના ઉત્સેચકોના સ્તર (ALT, AST) ને માપીને લીવરને થયેલ નુકસાનનું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવે છે.

હિપેટાઇટિસ D ની સારવાર

હિપેટાઇટિસ D માટે સારવાર મર્યાદિત છે અને તે ક્રોનિક ચેપનું સંચાલન કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે.

• જોકે, તેની અસરકારકતા મર્યાદિત છે (લગભગ 25-30% કેસોમાં SVR – સસ્ટેઇન્ડ વાયરોલોજીકલ રિસ્પોન્સ) અને તેની નોંધપાત્ર આડઅસરો હોઈ શકે છે. સારવારનો સમયગાળો લાંબો હોય છે (સામાન્ય રીતે 1 વર્ષ).
• નવી દવાઓ (Emerging Therapies): બોલિવર્ટાઇડ (Bulevirtide) જેવી કેટલીક નવી દવાઓનું સંશોધન ચાલી રહ્યું છે અને કેટલાક દેશોમાં તે મંજૂર પણ થઈ ગઈ છે. આ દવાઓ વાયરસના જીવનચક્રના વિવિધ તબક્કાઓને લક્ષ્ય બનાવે છે અને વધુ અસરકારક પરિણામો આપી શકે છે.
• લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ: ગંભીર લીવર ફેલ્યર અથવા અદ્યતન સિરોસિસના કિસ્સાઓમાં, લીવર ટ્રાન્સપ્લાન્ટ એક વિકલ્પ બની શકે છે.

હિપેટાઇટિસ D નું નિવારણ

HDV ને અટકાવવાનો સૌથી અસરકારક માર્ગ હિપેટાઇટિસ B વાયરસના ચેપને અટકાવવાનો છે. જો કોઈ વ્યક્તિને HBV નો ચેપ ન લાગે, તો તેને HDV નો ચેપ લાગી શકતો નથી.

• હિપેટાઇટિસ B રસીકરણ (Hepatitis B Vaccination): હિપેટાઇટિસ B સામે રસીકરણ HDV સામે પરોક્ષ રીતે સુરક્ષા પૂરી પાડે છે. આ અત્યંત અસરકારક રસી HBV અને તેના કારણે થતા HDV ચેપ બંનેને અટકાવે છે.
• સુરક્ષિત વ્યવહાર: HBV ના ફેલાવાને અટકાવવા માટેના તમામ પગલાં HDV ને પણ અટકાવશે:
  • સોય અને સિરીંજ શેર ન કરવી.
  • સુરક્ષિત જાતીય સંબંધો.
  • જંતુરહિત તબીબી સાધનોનો ઉપયોગ સુનિશ્ચિત કરવો.
  • વ્યક્તિગત વસ્તુઓ (રેઝર, ટૂથબ્રશ) શેર ન કરવી.
  • રક્ત ચઢાવતા પહેલા લોહીનું સ્ક્રીનિંગ.
• ક્રોનિક HBV ધરાવતા દર્દીઓનું સ્ક્રીનિંગ: જે લોકોને ક્રોનિક હિપેટાઇટિસ B નો ચેપ લાગ્યો હોય તેમને HDV માટે નિયમિતપણે તપાસ કરાવવી જોઈએ, કારણ કે સુપરઇન્ફેક્શન લીવર રોગની પ્રગતિને વેગ આપી શકે છે.

નિષ્કર્ષ

તે લીવરને થતા નુકસાનને નોંધપાત્ર રીતે વેગ આપી શકે છે અને સિરોસિસ, લીવર કેન્સર અને લીવર ફેલ્યરનું જોખમ વધારે છે. HDV ને અટકાવવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ હિપેટાઇટિસ B સામે રસીકરણ કરાવવું છે. જો તમને હિપેટાઇટિસ B અથવા હિપેટાઇટિસ D નો ચેપ લાગ્યો હોવાની શંકા હોય અથવા તમે જોખમ ધરાવતા જૂથમાં હોવ, તો તાત્કાલિક ડોકટરનો સંપર્ક કરો અને તપાસ કરાવો. પ્રારંભિક નિદાન અને યોગ્ય સંચાલન ગંભીર ગૂંચવણો ટાળવામાં મદદ કરી શકે છે અને તમારા લીવરના સ્વાસ્થ્યને સુરક્ષિત રાખી શકે છે.