પ્લાન્ટર ફેશિયાઇટિસ માટે ઉપચાર

પ્લાન્ટર ફેશિયાઇટિસ (Plantar Fasciitis) એ પગના તળિયામાં થતો એક સામાન્ય અને ખૂબ જ પીડાદાયક વિકાર છે. આ સ્થિતિમાં, પગના તળિયામાં આવેલો જાડો પેશીબંધ (Tissue Band) જેને પ્લાન્ટર ફેશિયા કહેવામાં આવે છે, તેમાં સોજો આવે છે અને પીડા થાય છે.

આ ફેશિયા એડીના હાડકાં (Heel Bone) થી શરૂ થઈને પગના પંજા સુધી ફેલાયેલો હોય છે અને દોડતી વખતે કે ચાલતી વખતે શોક એબ્ઝોર્બર (Shock Absorber) તરીકે કામ કરે છે.

આ રોગનો સૌથી સામાન્ય લક્ષણ એ છે કે સવારે પથારીમાંથી ઊઠીને જ્યારે પહેલું પગલું ભરો છો, ત્યારે એડીમાં તીવ્ર દુખાવો થાય છે. જેમ જેમ તમે ચાલો છો, તેમ તેમ દુખાવો થોડો ઓછો થાય છે, પરંતુ લાંબા સમય સુધી ઊભા રહેવાથી અથવા બેસીને ઊભા થવાથી તે ફરી શરૂ થઈ જાય છે.

પ્લાન્ટર ફેશિયાઇટિસનો ઉપચાર સામાન્ય રીતે સર્જરી વગર, બિન-આક્રમક (Non-Invasive) તકનીકો દ્વારા સફળતાપૂર્વક કરવામાં આવે છે.

ઉપચારના મુખ્ય ધ્યેયો (Goals of Treatment)

પ્લાન્ટર ફેશિયાઇટિસના ઉપચારના મુખ્ય ઉદ્દેશો નીચે મુજબ છે:

1. પીડા અને સોજો ઘટાડવો.
2. પ્લાન્ટર ફેશિયા અને પગના સ્નાયુઓનું ખેંચાણ (Stretching) વધારવું.
3. પગ અને ઘૂંટીના સ્નાયુઓની શક્તિ અને સ્થિરતા વધારવી.
4. ભવિષ્યમાં પીડાની પુનરાવૃત્તિ અટકાવવી.

ઉપચાર તબક્કો 1: પીડા અને સોજાનું વ્યવસ્થાપન (Acute Pain Management)

શરૂઆતના તબક્કામાં, તીવ્ર પીડા અને સોજાને નિયંત્રિત કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે.

1. આરામ (Rest): દોડવું, કૂદવું અથવા લાંબા સમય સુધી ઊભા રહેવા જેવી પ્રવૃત્તિઓ ટાળો જે પીડામાં વધારો કરે છે.
2. બરફ લગાવવો (Icing): દિવસમાં 3-4 વખત 15-20 મિનિટ માટે એડી પર બરફ લગાવો. એક ઉત્તમ ઉપચાર પદ્ધતિ એ છે કે પાણી ભરેલી બોટલને ફ્રીઝ કરીને તેને પગના તળિયાથી રોલ કરવી (બરફની માલિશ).
3. NSAIDs: ડૉક્ટરની સલાહ મુજબ બિન-સ્ટીરોઇડલ એન્ટિ-ઇન્ફ્લેમેટરી દવાઓ (જેમ કે આઇબુપ્રોફેન) નો ઉપયોગ સોજો અને પીડા ઘટાડવા માટે કરી શકાય છે.
4. રાતના સ્પ્લિંટ (Night Splints): ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ રાત્રે પહેરવા માટે સ્પ્લિંટની ભલામણ કરી શકે છે. આ સ્પ્લિંટ પગને રાતભર હળવી ખેંચાયેલી (Dorsiflexed) સ્થિતિમાં રાખે છે, જેનાથી સવારની જકડન ઓછી થાય છે.

ઉપચાર તબક્કો 2: ફિઝિયોથેરાપી અને ખેંચાણ (Stretching)

ફિઝિયોથેરાપી એ પ્લાન્ટર ફેશિયાઇટિસનો સૌથી અસરકારક બિન-આક્રમક ઉપચાર છે. ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ પીડા ઘટાડવા અને પગના સ્નાયુઓની મિકેનિક્સ સુધારવા પર કામ કરે છે.

A. ખેંચાણ (Stretching) કસરતો

પ્લાન્ટર ફેશિયાઇટિસના ઉપચાર માટેની સૌથી મહત્ત્વપૂર્ણ કસરતો ખેંચાણની છે, જે નીચે મુજબ છે:

1. પ્લાન્ટર ફેશિયા સ્ટ્રેચ: ખુરશી પર બેસો. ઈજાગ્રસ્ત પગના પંજાને તમારા હાથ વડે પકડીને ધીમે ધીમે ઉપર (શરીર તરફ) ખેંચો. પગના તળિયામાં ખેંચાણ અનુભવવું જોઈએ. આ સ્થિતિને 30 સેકન્ડ સુધી જાળવી રાખો અને 3 વખત પુનરાવર્તન કરો.
2. કાફ મસલ સ્ટ્રેચ (Calf Stretch): દીવાલ તરફ મોં રાખીને ઊભા રહો. ઈજાગ્રસ્ત પગને પાછળ રાખો અને ઘૂંટણને સીધો રાખો. દીવાલ તરફ ઝુકો, જ્યાં સુધી તમને પાછળના પગની પિંડીના સ્નાયુમાં મજબૂત ખેંચાણ ન અનુભવાય.

B. મજબૂતીકરણ (Strengthening) કસરતો

પગના કમાનો (Arches) ને ટેકો આપતા નાના સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા જરૂરી છે.

1. ટોઅલ કર્લ (Towel Curl): ખુરશી પર બેસો અને જમીન પર ટુવાલ ફેલાવો. પગના પંજા અને આંગળીઓનો ઉપયોગ કરીને ટુવાલને ધીમે ધીમે તમારી તરફ ખેંચો.
2. માર્બલ પિક-અપ: જમીન પરથી નાની વસ્તુઓ (જેમ કે લખોટી) ને પગની આંગળીઓથી ઉપાડીને ડોલમાં નાખવાનો અભ્યાસ કરો.

C. ઇલેક્ટ્રોથેરાપી અને અન્ય પદ્ધતિઓ

ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ પીડા ઘટાડવા માટે નીચેની પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરી શકે છે:

• અલ્ટ્રાસાઉન્ડ થેરાપી (Ultrasound Therapy): ઊંડા ગરમી દ્વારા રક્ત પરિભ્રમણ વધારવા અને ઉપચારને પ્રોત્સાહન આપવા માટે.
• TENS (Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation): પીડાના સંકેતોને અવરોધિત કરીને પીડામાં રાહત આપવા માટે.

ઉપચાર તબક્કો 3: જીવનશૈલી અને લાંબા ગાળાનું વ્યવસ્થાપન

સફળ ઉપચાર માટે, દર્દીએ કેટલીક જીવનશૈલીની આદતો અપનાવવી જરૂરી છે.

1. યોગ્ય ફૂટવેર (Footwear):
   • ઊંચી એડીના જૂતા અને સપાટ (Flat) તળિયાવાળા જૂતા ટાળો.
   • સારી આર્ક સપોર્ટ (Arch Support) અને કુશનિંગ ધરાવતા જૂતા પહેરો.
2. ઓર્થોટિક્સ (Orthotics): ફિઝિયોથેરાપિસ્ટ અથવા ડૉક્ટર કસ્ટમ-મેડ અથવા ઓવર-ધ-કાઉન્ટર આર્ક સપોર્ટ (ઇન્સોલ) ની ભલામણ કરી શકે છે, જે પગના કમાનોને ટેકો આપે છે અને ફેશિયા પરનો તાણ ઘટાડે છે.
3. વજન નિયંત્રણ: જો તમારું વજન વધારે હોય, તો વજન ઘટાડવાથી પ્લાન્ટર ફેશિયા પરનો ભાર નોંધપાત્ર રીતે ઘટી શકે છે.

વૈકલ્પિક આક્રમક ઉપચાર (Invasive Treatments – When Necessary)

જો રૂઢિચુસ્ત (Conservative) ઉપચાર 6-12 મહિના પછી પણ નિષ્ફળ જાય, તો ડૉક્ટર નીચેની બાબતો ધ્યાનમાં લઈ શકે છે:

• કોર્ટીકોસ્ટેરોઇડ ઇન્જેક્શન: સોજો અને પીડા ઘટાડવા માટે ફેશિયાના સૌથી પીડાદાયક ભાગમાં ઇન્જેક્શન.
• ESWT (Extracorporeal Shockwave Therapy): આમાં ધ્વનિ તરંગોનો ઉપયોગ કરીને ફેશિયામાં ઉપચારને પ્રોત્સાહન આપવામાં આવે છે.
• સર્જરી: પ્લાન્ટર ફેશિયાના આંશિક કાપ (Release) માટે સર્જરી છેલ્લો વિકલ્પ છે.

નિષ્કર્ષ:

પ્લાન્ટર ફેશિયાઇટિસ એ એક સ્થિતિ છે જે ધીરજ અને સતત પ્રયત્નોની માંગ કરે છે. ફિઝિયોથેરાપી દ્વારા યોગ્ય ખેંચાણ, મજબૂતીકરણ અને જીવનશૈલીમાં સુધારો કરીને, મોટાભાગના દર્દીઓ લાંબા ગાળાની રાહત મેળવી શકે છે અને પોતાના દૈનિક જીવનમાં પીડામુક્ત રીતે પાછા ફરી શકે છે.