સાયટોમેગાલો વાયરસ (CMV)

સાયટોમેગાલોવાયરસ (CMV) એ હર્પીસ વાયરસ પરિવારનો એક સામાન્ય સભ્ય છે, જે માનવીઓને ચેપ લગાડે છે. જોકે, અમુક ચોક્કસ પરિસ્થિતિઓમાં, CMV ગંભીર સ્વાસ્થ્ય સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે, ખાસ કરીને નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા વ્યક્તિઓ અને જન્મજાત CMV ચેપ ધરાવતા બાળકોમાં.

CMV શું છે?

CMV એ ડબલ-સ્ટ્રેન્ડેડ DNA વાયરસ છે જે હર્પીસવિરીડે (Herpesviridae) પરિવાર સાથે સંબંધ ધરાવે છે, જેમાં હર્પીસ સિમ્પ્લેક્સ વાયરસ (જે મોઢાના અને જનનાંગોના ચાંદાનું કારણ બને છે), વેરિસેલા-ઝોસ્ટર વાયરસ (જે શીતળા અને શિંગલ્સનું કારણ બને છે), અને એપ્સ્ટેઇન-બાર વાયરસ (જે મોનોન્યુક્લિયોસિસનું કારણ બને છે) નો સમાવેશ થાય છે.

આ વાયરસની મુખ્ય લાક્ષણિકતા એ છે કે એકવાર ચેપ લાગ્યા પછી, તે શરીરમાં સુષુપ્ત અવસ્થામાં (latent state) રહે છે. જીવનમાં પછીથી, જો રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી પડે, તો વાયરસ ફરીથી સક્રિય થઈ શકે છે અને રોગ પેદા કરી શકે છે.

CMV કેવી રીતે ફેલાય છે? (Transmission)

CMV શારીરિક પ્રવાહી દ્વારા ફેલાય છે, જેમાં શામેલ છે:

• લાળ (Saliva): ખાસ કરીને નાના બાળકોમાં સામાન્ય છે, જેઓ રમત-ગમત દરમિયાન અથવા રમકડાં શેર કરતી વખતે લાળ દ્વારા વાયરસ ફેલાવી શકે છે.
• મૂત્ર (Urine): દૂષિત મૂત્રના સંપર્ક દ્વારા.
• વીર્ય (Semen) અને યોનિમાર્ગના સ્ત્રાવ (Vaginal fluids): અસુરક્ષિત જાતીય સંબંધો દ્વારા CMV ફેલાઈ શકે છે.
• સ્તનપાન (Breast milk): સંક્રમિત માતા તેના બાળકને સ્તનપાન દ્વારા CMV આપી શકે છે, જોકે આનાથી મોટાભાગના બાળકોમાં કોઈ ગંભીર સમસ્યાઓ થતી નથી.
• માતાથી બાળક (Mother-to-child transmission): આ સૌથી મહત્વનો પાસું છે. સગર્ભા સ્ત્રીને CMV ચેપ હોય તો તે ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન (જન્મજાત CMV) અથવા જન્મ સમયે બાળકને વાયરસ આપી શકે છે.

લક્ષણો (Symptoms):

મોટાભાગના સ્વસ્થ વ્યક્તિઓમાં CMV ચેપના કોઈ લક્ષણો દેખાતા નથી. જો લક્ષણો દેખાય, તો તે સામાન્ય રીતે હળવા હોય છે અને ફ્લૂ અથવા મોનોન્યુક્લિયોસિસ જેવા હોઈ શકે છે:

• તાવ
• થાક
• ગળામાં દુખાવો
• સ્નાયુઓમાં દુખાવો
• સોજી ગયેલી લસિકા ગ્રંથીઓ (swollen lymph nodes)

જોકે, અમુક જોખમી જૂથોમાં CMV ગંભીર સમસ્યાઓ ઊભી કરી શકે છે:

1. નવજાત શિશુઓ (જન્મજાત CMV): જો સગર્ભા માતાને ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન CMV ચેપ લાગે અને તે બાળકને ફેલાવે, તો તેને જન્મજાત CMV કહેવાય છે. બાકીના 10% માં જન્મ સમયે જ લક્ષણો જોવા મળે છે, જે ગંભીર હોઈ શકે છે:
   • પીળો કમળો (Jaundice)
   • ત્વચા પર લાલ/જાંબલી ફોલ્લીઓ (Petechiae)
   • વધારેલું યકૃત અને બરોળ (Hepatomegaly and Splenomegaly)
   • માઈક્રોસેફાલી (Microcephaly – નાના કદનું માથું)
   • ઓછું જન્મ વજન (Low birth weight)
   • હાંફ ચડવી (Pneumonia)
   • આંચકી (Seizures)
   • દ્રષ્ટિની સમસ્યાઓ (Vision problems)
   • વિકાસલક્ષી વિલંબ (Developmental delay)
2. રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી હોય તેવા લોકો: અંગ પ્રત્યારોપણ કરાયેલા દર્દીઓ, HIV/AIDS ધરાવતા લોકો, કેન્સરની સારવાર લઈ રહેલા દર્દીઓ (જેમ કે કીમોથેરાપી) માં CMV ચેપ ફરીથી સક્રિય થઈ શકે છે અથવા નવો ચેપ ગંભીર બની શકે છે:
   • ન્યુમોનિયા (Pneumonia)
   • જઠરાંત્રિય માર્ગમાં સમસ્યાઓ (Gastrointestinal problems) જેમ કે કોલાઇટિસ (આંતરડાની બળતરા)
   • રેટિનાઇટિસ (Retinitis – આંખના પડદાની બળતરા, જે અંધત્વ તરફ દોરી શકે છે)
   • મગજની બળતરા (Encephalitis)
   • યકૃતની બળતરા (Hepatitis)
   • અસ્થિમજ્જાનું દમન (Bone marrow suppression)

નિદાન (Diagnosis):

CMV ચેપનું નિદાન વિવિધ પદ્ધતિઓ દ્વારા કરી શકાય છે:

• રક્ત પરીક્ષણ (Blood Test): CMV એન્ટિબોડીઝ (IgM અને IgG) ની હાજરી તપાસવામાં આવે છે. IgM તાજેતરના ચેપ સૂચવે છે, જ્યારે IgG ભૂતકાળના ચેપ અથવા રોગપ્રતિકારક શક્તિ સૂચવે છે.
• ઇમેજિંગ ટેસ્ટ (Imaging Tests): ગર્ભમાં CMV ની અસરો જોવા માટે અલ્ટ્રાસાઉન્ડ, MRI જેવા પરીક્ષણો ઉપયોગી થઈ શકે છે.

સારવાર (Treatment):

મોટાભાગના સ્વસ્થ વ્યક્તિઓમાં CMV ચેપ માટે કોઈ વિશિષ્ટ સારવારની જરૂર નથી, કારણ કે શરીર આપમેળે વાયરસ સામે લડે છે. જોકે, ગંભીર કિસ્સાઓમાં અથવા રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી હોય તેવા દર્દીઓ માટે એન્ટિવાયરલ દવાઓ ઉપલબ્ધ છે:

• ગેન્સિક્લોવીર (Ganciclovir): આ સૌથી સામાન્ય રીતે ઉપયોગમાં લેવાતી એન્ટિવાયરલ દવા છે.
• વાલગેન્સિક્લોવીર (Valganciclovir): ગેન્સિક્લોવીરનું મૌખિક સ્વરૂપ.
• ફોસ્કેર્નેટ (Foscarnet) અને સિડોફોવીર (Cidofovir): જો દર્દી ગેન્સિક્લોવીર પ્રત્યે પ્રતિરોધક હોય તો આ દવાઓનો ઉપયોગ થાય છે.

નવજાત શિશુઓમાં જન્મજાત CMV ના કારણે શ્રવણશક્તિમાં ઘટાડો અથવા અન્ય ગંભીર સમસ્યાઓ ધરાવતા બાળકોમાં વાલ્ગેન્સિક્લોવીરનો ઉપયોગ સારવાર માટે થઈ શકે છે, જે શ્રવણશક્તિના નુકસાનને અટકાવવામાં અથવા ઘટાડવામાં મદદ કરી શકે છે.

નિવારણ (Prevention):

CMV ચેપને સંપૂર્ણપણે અટકાવવો મુશ્કેલ છે કારણ કે તે ખૂબ સામાન્ય છે. જોકે, અમુક પગલાં લેવાથી ફેલાવો ઘટાડી શકાય છે, ખાસ કરીને ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ અને રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી હોય તેવા લોકો માટે:

• વારંવાર હાથ ધોવા: ખાસ કરીને નાના બાળકોના લાળ અને મૂત્રના સંપર્કમાં આવ્યા પછી. ડાયપર બદલ્યા પછી, નાક સાફ કર્યા પછી અને રમકડાં સાથે રમ્યા પછી હાથ ધોવા મહત્વપૂર્ણ છે.
• લાળનો સંપર્ક ટાળો: નાના બાળકો સાથે ખોરાક, પીણાં અથવા વાસણો શેર કરવાનું ટાળો. તેમના ચહેરા પર ચુંબન કરવાને બદલે માથા પર ચુંબન કરવું.
• સલામત જાતીય સંબંધો: જોખમ ઘટાડવા માટે કોન્ડોમનો ઉપયોગ કરવો.
• રક્ત અને અંગોનું સ્ક્રિનિંગ: રક્ત ચઢાવતા પહેલા અને અંગ પ્રત્યારોપણ કરતા પહેલા CMV માટે સ્ક્રિનિંગ કરવું જોઈએ.
• રસી (Vaccine): હાલમાં, CMV માટે કોઈ વ્યાપકપણે ઉપલબ્ધ રસી નથી, પરંતુ સંશોધન ચાલી રહ્યું છે.

નિષ્કર્ષ:

સાયટોમેગાલોવાયરસ એ એક વ્યાપક વાયરસ છે જે મોટાભાગના લોકોને અસર કરે છે પરંતુ ભાગ્યે જ ગંભીર લક્ષણોનું કારણ બને છે. જોકે, ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ, નવજાત શિશુઓ અને રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી હોય તેવા વ્યક્તિઓ માટે તે ગંભીર જોખમ ઊભું કરી શકે છે. CMV વિશે જાગૃતિ, સ્વચ્છતાના નિયમોનું પાલન અને જોખમી જૂથોમાં યોગ્ય તબીબી દેખરેખ એ આ વાયરસ સાથે સંકળાયેલી ગૂંચવણોને ઘટાડવા માટેના મુખ્ય પાસાં છે.