ઘૂંટણ માં કટ કટ અવાજ આવવો

ઘૂંટણમાંથી ‘કટ કટ’ અવાજ આવવો: કારણો, ચિંતાઓ અને ઉપચાર

ઘણી વાર આપણે બેસતી વખતે, ઊભા થતી વખતે, સીડી ચડતી કે ઉતરતી વખતે અથવા કસરત કરતી વખતે ઘૂંટણમાંથી ‘કટ કટ’ અવાજ સાંભળીએ છીએ. આ અવાજને તબીબી ભાષામાં ક્રેપિટસ (Crepitus) કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે, જો આ અવાજ સાથે દુખાવો, સોજો કે હલનચલનમાં કોઈ તકલીફ ન થતી હોય, તો તે ચિંતાનો વિષય નથી.

પરંતુ, જો આ અવાજ સતત આવતો હોય અને તેની સાથે દુખાવો કે અન્ય લક્ષણો જોડાયેલા હોય, તો તે કોઈ અંતર્ગત સમસ્યાનો સંકેત હોઈ શકે છે.

આ લેખમાં આપણે ઘૂંટણમાંથી આવતા ‘કટ કટ’ અવાજના સંભવિત કારણો, ક્યારે ચિંતિત થવું જોઈએ, અને તેના માટે કયા ઉપચારો ઉપલબ્ધ છે તેની વિગતવાર ચર્ચા કરીશું.

ઘૂંટણમાંથી ‘કટ કટ’ અવાજ આવવાના કારણો:

ઘૂંટણમાંથી અવાજ આવવાના ઘણા કારણો હોઈ શકે છે, જેમાંથી કેટલાક સામાન્ય અને કેટલાક ગંભીર હોઈ શકે છે:

1. આપણા સાંધાઓમાં સાયનોવિયલ પ્રવાહી નામનું એક ચીકણું પ્રવાહી હોય છે જે સાંધાને લુબ્રિકેટ કરે છે અને સરળ હલનચલન સુનિશ્ચિત કરે છે. આ પ્રવાહીમાં ઓક્સિજન, નાઇટ્રોજન અને કાર્બન ડાયોક્સાઇડ જેવા વાયુઓ ભળેલા હોય છે. જ્યારે આપણે ઘૂંટણને વાળીએ છીએ અથવા ખેંચીએ છીએ, ત્યારે સાંધાની અંદર દબાણમાં ફેરફાર થાય છે, જેના કારણે આ વાયુઓ નાના પરપોટા બનાવે છે. જ્યારે આ પરપોટા ફૂટે છે, ત્યારે ‘કટ કટ’ અથવા ‘પોપ’ જેવો અવાજ સંભળાય છે. આ અવાજ સામાન્ય રીતે પીડારહિત હોય છે અને કોઈ નુકસાન કરતો નથી.

2. કેટલીકવાર, જ્યારે આ રજ્જુઓ અથવા સ્નાયુબંધ સાંધાના હાડકાં અથવા અન્ય રચનાઓ પરથી સરકે છે, ત્યારે ઘર્ષણના કારણે ‘કટ કટ’ અવાજ આવી શકે છે. આ પણ ઘણીવાર પીડારહિત હોય છે.

3. કાર્ટિલેજનું ઘસારો (Cartilage Degeneration – Osteoarthritis): આ એક વધુ ગંભીર કારણ છે. ઘૂંટણના સાંધામાં હાડકાંના છેડા પર આર્ટિક્યુલર કાર્ટિલેજ નામનું લીસું, લવચીક પેશીનું સ્તર હોય છે જે હાડકાંને એકબીજા સામે ઘસાતા અટકાવે છે અને આંચકાને શોષી લે છે. ઉંમર વધવા સાથે અથવા ઇજાના કારણે, આ કાર્ટિલેજ ધીમે ધીમે ઘસાઈ શકે છે (જેને ઓસ્ટિઓઆર્થરાઈટિસ કહેવાય છે). જ્યારે કાર્ટિલેજ ઘસાઈ જાય છે, ત્યારે હાડકાં એકબીજા સામે સીધા ઘસાઈ શકે છે, જેના કારણે ‘કટ કટ’, ‘કર્ચી-કર્ચી’ અથવા ‘ઘસવાનો’ અવાજ આવે છે. આ સ્થિતિમાં, અવાજ સાથે સામાન્ય રીતે દુખાવો, સોજો, જકડાઈ જવું અને હલનચલનમાં ઘટાડો જેવા લક્ષણો પણ જોવા મળે છે.

4. ઇજા અથવા વય-સંબંધિત ફેરફારોને કારણે મેનિસ્કસ ફાટી શકે છે. ફાટેલા મેનિસ્કસને કારણે ઘૂંટણમાં ‘કટ કટ’ અવાજ આવી શકે છે, ખાસ કરીને જ્યારે ઘૂંટણને વાળવામાં આવે અથવા ફેરવવામાં આવે. આ કિસ્સામાં દુખાવો, ઘૂંટણ જામ થઈ જવો (locking) અને સોજો પણ સામાન્ય છે.

5. આ ખાસ કરીને યુવાન વ્યક્તિઓ અને દોડવીરોમાં જોવા મળે છે. અવાજ સાથે ઘૂંટણના આગળના ભાગમાં દુખાવો પણ થઈ શકે છે.

6. અગાઉની ઇજાઓ અથવા સર્જરી: જો ઘૂંટણને અગાઉ કોઈ ઇજા થઈ હોય અથવા સર્જરી કરવામાં આવી હોય, તો તેની રચનામાં ફેરફાર થઈ શકે છે, જે અવાજનું કારણ બની શકે છે.

ક્યારે ચિંતિત થવું અને ડોક્ટરની સલાહ લેવી?

જો ઘૂંટણમાંથી આવતો ‘કટ કટ’ અવાજ નીચેના લક્ષણો સાથે સંકળાયેલો હોય, તો તરત જ ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો હિતાવહ છે:

• દુખાવો: અવાજ સાથે ઘૂંટણમાં દુખાવો થતો હોય, ખાસ કરીને તે સતત રહેતો હોય અથવા વધતો જતો હોય.
• સોજો: ઘૂંટણની આસપાસ સોજો આવતો હોય.
• લાલાશ કે ગરમી: સાંધાની આસપાસ લાલાશ કે ગરમીનો અનુભવ થતો હોય.
• જકડાઈ જવું (Stiffness): ઘૂંટણ સવારે અથવા લાંબા સમય સુધી બેસી રહ્યા પછી જકડાઈ જતો હોય.
• હલનચલનમાં ઘટાડો: ઘૂંટણને સંપૂર્ણપણે વાળવામાં અથવા સીધો કરવામાં મુશ્કેલી પડતી હોય.
• ઘૂંટણ જામ થઈ જવો (Locking): ઘૂંટણ અચાનક “જામ” થઈ જાય અને તેને હલાવવો મુશ્કેલ બને.
• અસ્થિરતા (Instability): ઘૂંટણ અસ્થિર લાગતો હોય અથવા વળી જવાની સંભાવના હોય.
• અવાજમાં સતતતા: અવાજ સતત આવતો હોય અને સમયાંતરે વધતો જતો હોય.

નિદાન અને ઉપચાર:

ડોક્ટર તમારા લક્ષણો, તબીબી ઇતિહાસ અને શારીરિક તપાસના આધારે નિદાન કરશે. જરૂર પડ્યે, નીચે મુજબના પરીક્ષણો સૂચવી શકાય છે:

• એક્સ-રે (X-ray): હાડકાના નુકસાન અને સાંધામાં જગ્યાના ઘટાડાને જોવા માટે.
• એમઆરઆઈ (MRI): કાર્ટિલેજ, રજ્જુઓ, સ્નાયુબંધ અને મેનિસ્કસ જેવી નરમ પેશીઓની વિગતવાર તપાસ માટે.
• લોહીના ટેસ્ટ (Blood Tests): જો સંધિવા (આર્થરાઇટિસ) ના અન્ય પ્રકારોની શંકા હોય તો.

ઉપચાર અંતર્ગત કારણ પર આધાર રાખે છે:

• પીડારહિત અવાજ માટે: કોઈ ચોક્કસ ઉપચારની જરૂર નથી. નિયમિત હળવી કસરતો, ઘૂંટણને ગતિશીલ રાખવું અને શરીરને હાઇડ્રેટેડ રાખવું ફાયદાકારક છે.
• ઓસ્ટિઓઆર્થરાઈટિસ માટે:
  • વજન ઘટાડવું: ઘૂંટણ પરનો ભાર ઘટાડવામાં મદદ કરે છે.
  • વ્યાયામ: ઘૂંટણની આસપાસના સ્નાયુઓને મજબૂત કરવાથી સાંધાને ટેકો મળે છે.
  • ફિઝિયોથેરાપી: ચોક્કસ કસરતો શીખવા માટે.
  • દવાઓ: દુખાવો અને સોજો ઘટાડવા માટે.
  • સર્જરી: ગંભીર કિસ્સાઓમાં ઘૂંટણના રિપ્લેસમેન્ટની જરૂર પડી શકે છે.
• મેનિસ્કસ ઇજા માટે:
  • આરામ અને RICE પ્રોટોકોલ (Rest, Ice, Compression, Elevation): પ્રારંભિક ઉપચાર.
  • ફિઝિયોથેરાપી: સ્નાયુઓને મજબૂત કરવા.
  • સર્જરી: જો ઇજા ગંભીર હોય.

નિવારણ અને જીવનશૈલીના સુધારા:

• વજન નિયંત્રણ: સ્વસ્થ વજન જાળવવાથી ઘૂંટણ પરનો બિનજરૂરી ભાર ઘટે છે.
• નિયમિત વ્યાયામ: ઘૂંટણની આસપાસના સ્નાયુઓને (ખાસ કરીને ક્વાડ્રિસેપ્સ અને હેમસ્ટ્રિંગ્સ) મજબૂત કરતી કસરતો કરો.
• યોગ્ય ફૂટવેર: યોગ્ય અને આરામદાયક જૂતા પહેરો જે પગ અને ઘૂંટણને યોગ્ય ટેકો આપે.
• યોગ્ય ટેકનિક: વ્યાયામ કરતી વખતે અથવા ભારે વજન ઉંચકતી વખતે યોગ્ય ટેકનિકનો ઉપયોગ કરો.
• હાઇડ્રેશન: પૂરતું પાણી પીવાથી સાંધાના પ્રવાહીને સ્વસ્થ રાખવામાં મદદ મળે છે.

તારણ:

ઘૂંટણમાંથી આવતો ‘કટ કટ’ અવાજ મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં સામાન્ય અને હાનિકારક હોય છે. પરંતુ, જો આ અવાજ સાથે દુખાવો, સોજો, જકડાઈ જવું અથવા હલનચલનમાં કોઈ તકલીફ થતી હોય, તો તેને અવગણવો જોઈએ નહીં. આવા કિસ્સાઓમાં, સમયસર તબીબી સલાહ લેવી એ યોગ્ય નિદાન અને અસરકારક ઉપચાર માટે આવશ્યક છે. તમારા ઘૂંટણનું ધ્યાન રાખો, કારણ કે તે તમને જીવનભર ગતિશીલ રાખવામાં મદદ કરે છે!