ગળામાં ચાંદા

ગળામાં ચાંદા: કારણો, લક્ષણો, અને સારવાર

ગળામાં ચાંદા (throat sores) એક સામાન્ય સમસ્યા છે જે ગળામાં દુખાવો, બળતરા અને અગવડતા પેદા કરી શકે છે. આ ચાંદા ક્યારેક નાના અને પીડારહિત હોઈ શકે છે, જ્યારે ક્યારેક તે મોટા, દુખાવાવાળા અને ખોરાક ગળવામાં પણ મુશ્કેલી ઊભી કરી શકે છે. આ લેખમાં, આપણે ગળામાં ચાંદાના વિવિધ કારણો, તેના લક્ષણો, નિદાન અને ઉપલબ્ધ સારવાર પદ્ધતિઓ વિશે વિગતવાર ચર્ચા કરીશું.

Table of Contents

ગળામાં ચાંદા શું છે?

ગળામાં ચાંદા એટલે મોંની અંદર, જીભ પર, ગળાના પાછળના ભાગમાં, કાકડા (tonsils) પર અથવા અન્નનળીના ઉપરના ભાગમાં થતા નાના ઘા, ફોલ્લા કે સફેદ કે લાલ રંગના ડાઘા. આ ચાંદા વિવિધ કારણોસર થઈ શકે છે અને તેની તીવ્રતા પણ અલગ અલગ હોય છે. કેટલાક ચાંદા ઝડપથી મટી જાય છે, જ્યારે કેટલાક લાંબા સમય સુધી રહી શકે છે અને વારંવાર દેખાઈ શકે છે.

ગળામાં ચાંદાના કારણો

ગળામાં ચાંદા થવાના અનેક કારણો હોઈ શકે છે. કેટલાક મુખ્ય કારણો નીચે મુજબ છે:

૧. ચેપ (Infections):

વાયરલ ઇન્ફેક્શન: આ ગળામાં ચાંદાનું સૌથી સામાન્ય કારણ છે.
- હર્પીસ વાયરસ ખાસ કરીને મોં અને ગળામાં નાના, પીડાદાયક ફોલ્લાઓનું કારણ બને છે જેને કોલ્ડ સોર્સ કહેવાય છે.
અન્ય બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન પણ ચાંદાનું કારણ બની શકે છે.
ફંગલ ઇન્ફેક્શન (ફંગલ ઇન્ફેક્શન): ઓરલ થ્રશ (Oral Thrush), જે કેન્ડીડા નામની ફૂગને કારણે થાય છે, તે મોં અને ગળામાં સફેદ, ક્રીમી ચાંદા પેદા કરી શકે છે. આ ખાસ કરીને નબળી રોગપ્રતિકારક શક્તિ ધરાવતા લોકો, નાના બાળકો અને એન્ટિબાયોટિક્સ લેતા લોકોમાં જોવા મળે છે.

૨. ઈજા (Injury) અને ઘર્ષણ:

ગરમ ખોરાક કે પીણાં: ખૂબ ગરમ ખોરાક કે પીણું ગળી જવાથી ગળામાં દાઝી જવાથી ચાંદા પડી શકે છે.
તીક્ષ્ણ ખોરાક: બિસ્કિટ, ચિપ્સ કે હાડકા જેવો સખત કે તીક્ષ્ણ ખોરાક ગળી જવાથી ગળામાં છોલાઈ શકે છે અને ચાંદા પડી શકે છે.
શસ્ત્રક્રિયા કે તબીબી પ્રક્રિયા: એન્ડોસ્કોપી, ટ્યુબ દાખલ કરવી કે દાંતની કોઈ પ્રક્રિયા દરમિયાન ગળામાં ઈજા થઈ શકે છે.
અતિશય ઉધરસ કે ઉલટી: સતત તીવ્ર ઉધરસ કે વારંવાર ઉલટી કરવાથી ગળાની અંદરની નાજુક સપાટીને નુકસાન થઈ શકે છે.

૩. એસિડ રિફ્લક્સ (Acid Reflux) અને GERD:

ગેસ્ટ્રોએસોફેજિયલ રિફ્લક્સ ડિસીઝ (GERD) માં, પેટનો એસિડ પાછો અન્નનળી અને ગળામાં આવે છે. આનાથી ગળામાં ક્રોનિક બળતરા, લાલાશ અને ચાંદા પડી શકે છે, જેને “લેરીંગોફેરિન્જિયલ રિફ્લક્સ” (LPR) પણ કહેવાય છે.

૪. એલર્જી (Allergies):

કેટલીક એલર્જીક પ્રતિક્રિયાઓ ગળામાં ખંજવાળ, સોજો અને દુખાવો પેદા કરી શકે છે, જે ક્યારેક ચાંદા જેવો અનુભવ આપી શકે છે.

૫. રોગપ્રતિકારક શક્તિની સમસ્યાઓ (Immune System Problems):

એફ્થસ અલ્સર (Aphthous Ulcers): તેનું ચોક્કસ કારણ જાણીતું નથી, પરંતુ તે તણાવ, વિટામિનની ઉણપ (ખાસ કરીને B12, ફોલેટ, આયર્ન), હોર્મોનલ ફેરફારો અને રોગપ્રતિકારક શક્તિની સમસ્યાઓ સાથે સંકળાયેલા છે.
ઓટોઇમ્યુન રોગો: લ્યુપસ, ક્રોહન’સ ડિસીઝ, અને બેહસેટ’સ ડિસીઝ જેવા ઓટોઇમ્યુન રોગો પણ મોં અને ગળામાં વારંવાર ચાંદાનું કારણ બની શકે છે.

૬. અમુક દવાઓ:

કેટલીક દવાઓ, ખાસ કરીને કેમોથેરાપી દવાઓ કે રોગપ્રતિકારક શક્તિને દબાવતી દવાઓ, મોં અને ગળામાં ચાંદા (મ્યુકોસાઇટિસ) પેદા કરી શકે છે.

૭. જીવનશૈલીના પરિબળો:

ધૂમ્રપાન અને દારૂનું સેવન: ધૂમ્રપાન અને દારૂ ગળાની અંદરની સપાટીને બળતરા કરી શકે છે અને ચાંદા તેમજ અન્ય ગંભીર સમસ્યાઓનું જોખમ વધારી શકે છે.
ડીહાઇડ્રેશન (Dehydration): શરીરમાં પાણીની અછત પણ ગળાને શુષ્ક બનાવી શકે છે અને બળતરા પેદા કરી શકે છે.
પોષક તત્ત્વોની ઉણપ: વિટામિન B12, આયર્ન, ફોલેટ અને ઝીંક જેવા પોષક તત્ત્વોની ઉણપથી પણ મોં અને ગળામાં ચાંદા થઈ શકે છે.

૮. ગંભીર રોગો:

મોં કે ગળાનું કેન્સર: ભાગ્યે જ, ક્રોનિક અને ન મટતા ગળાના ચાંદા મોં કે ગળાના કેન્સરનો સંકેત હોઈ શકે છે. જો ચાંદા લાંબા સમય સુધી રહે, મોટા થાય, લોહી નીકળે કે દુખાવો સતત રહે તો તરત જ ડોક્ટરની સલાહ લેવી જોઈએ.

ગળામાં ચાંદાના લક્ષણો

ગળામાં ચાંદાના મુખ્ય લક્ષણોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:

ગળામાં દુખાવો કે બળતરા
ખોરાક ગળવામાં, પાણી પીવામાં કે બોલવામાં મુશ્કેલી (ડિસ્ફેગિયા)
ગળામાં ખંજવાળ કે ખરાશ
લાલાશ અને સોજો
ચાંદાની આસપાસ સફેદ કે પીળાશ પડતા ડાઘા
તાવ (જો ચેપ હોય તો)
ગળામાં ગાંઠો (લસિકા ગાંઠોમાં સોજો)
મોંમાં દુર્ગંધ
ભૂખ ન લાગવી (ગળવામાં દુખાવો થતો હોવાથી)

નિદાન

ગળામાં ચાંદાના નિદાન માટે ડોક્ટર નીચે મુજબના પગલાં લઈ શકે છે:

શારીરિક તપાસ: ડોક્ટર ગળા અને મોંની અંદર તપાસ કરશે અને ચાંદાનું કદ, સ્થાન અને દેખાવ જોશે.
તબીબી ઇતિહાસ: દર્દીના લક્ષણો, ક્યારે શરૂ થયા, કોઈ દવાઓ લેવાય છે કે નહીં, ધૂમ્રપાન કે દારૂનું સેવન વગેરે વિશે પૂછપરછ કરશે.
લેબ ટેસ્ટ:
- સ્વેબ ટેસ્ટ (Swab Test): જો ચેપની શંકા હોય, તો ગળામાંથી નમૂનો (સ્વેબ) લઈ બેક્ટેરિયલ કે વાયરલ ઇન્ફેક્શન માટે પરીક્ષણ કરવામાં આવે છે.
- રક્ત પરીક્ષણ: એનિમિયા, પોષક તત્ત્વોની ઉણપ કે અમુક વાયરલ ઇન્ફેક્શન (જેમ કે મોનોન્યુક્લિયોસિસ) તપાસવા માટે લોહીના નમૂના લઈ શકાય છે.
એન્ડોસ્કોપી કે બાયોપ્સી: જો ચાંદા લાંબા સમય સુધી રહે, મોટા હોય કે કેન્સરની શંકા હોય, તો ડોક્ટર એન્ડોસ્કોપી (ગળામાં કેમેરાવાળી પાતળી નળી દાખલ કરવી) કરીને ચાંદાનું નિરીક્ષણ કરી શકે છે અને બાયોપ્સી (પેશીનો નાનો નમૂનો) લઈને તેને લેબમાં તપાસ માટે મોકલી શકે છે.

ગળામાં ચાંદાની સારવાર

ગળામાં ચાંદાની સારવાર તેના મૂળ કારણ પર આધાર રાખે છે.

૧. ઘરેલું ઉપચારો અને સામાન્ય સંભાળ:

મીઠાવાળા પાણીના કોગળા: દિવસમાં ઘણી વાર ગરમ મીઠાવાળા પાણીના કોગળા કરવાથી ગળાના દુખાવામાં રાહત મળે છે અને ચેપ ઓછો થાય છે.
પ્રવાહીનું સેવન: પુષ્કળ પાણી, હર્બલ ટી, સૂપ અને અન્ય પ્રવાહી પીવાથી ગળાને ભેજયુક્ત રાખી શકાય છે અને ડીહાઇડ્રેશન અટકાવી શકાય છે.
નરમ આહાર: મસળેલું બટાકા, દહીં, સૂપ, ખીચડી, અને સ્મૂધી જેવો નરમ, ઠંડો કે હુફાળો ખોરાક લો, જે ગળવામાં સરળ હોય. તીખો, મસાલેદાર, ખૂબ ગરમ કે ખાટો ખોરાક ટાળો.
ધૂમ્રપાન અને દારૂ ટાળો: આ બંને ગળામાં બળતરા વધારી શકે છે.
આરામ: પૂરતો આરામ લેવાથી શરીરને ચેપ સામે લડવામાં મદદ મળે છે.
ઓવર-ધ-કાઉન્ટર દવાઓ:
- પીડાશામક દવાઓ:
  - આઇબુપ્રોફેન (Ibuprofen)
  - એસિટામિનોફેન (Acetaminophen)
  - ગળાના સ્પ્રે કે લોઝેન્જ.

૨. તબીબી સારવાર:

એન્ટિબાયોટિક્સ: જો બેક્ટેરિયલ ઇન્ફેક્શન (જેમ કે સ્ટ્રેપ થ્રોટ) હોય, તો ડોક્ટર એન્ટિબાયોટિક્સ લખી આપશે. કોર્સ પૂરો કરવો ખૂબ જ જરૂરી છે જેથી ચેપ ફરી ન થાય.
એન્ટિવાયરલ દવાઓ: જો હર્પીસ સિમ્પ્લેક્સ વાયરસ જેવા વાયરલ ઇન્ફેક્શન ગંભીર હોય, તો ડોક્ટર એન્ટિવાયરલ દવાઓ સૂચવી શકે છે.
એન્ટિફંગલ દવાઓ: જો ઓરલ થ્રશ જેવું ફંગલ ઇન્ફેક્શન હોય, તો એન્ટિફંગલ દવાઓ (મોંમાં લેવાની કે કોગળા કરવાની) આપવામાં આવે છે.
એસિડ રિફ્લક્સ માટે દવાઓ: જો GERD કે LPR ને કારણે ચાંદા હોય, તો પ્રોટોન પમ્પ ઇન્હિબિટર્સ (PPIs) કે H2 બ્લોકર્સ જેવી એસિડ ઘટાડવાની દવાઓ આપવામાં આવે છે.
સ્ટિરોઇડ્સ: કેટલાક ગંભીર બળતરાવાળા ચાંદા માટે, ડોક્ટર ટૂંકા ગાળા માટે સ્થાનિક કે ઓરલ સ્ટિરોઇડ્સ આપી શકે છે.
પોષક તત્ત્વોના સપ્લિમેન્ટ્સ: જો પોષક તત્ત્વોની ઉણપ હોય (જેમ કે વિટામિન B12, આયર્ન), તો તેના સપ્લિમેન્ટ્સ લેવાની સલાહ આપવામાં આવે છે.
કેન્સરની સારવાર: જો ચાંદા કેન્સરને કારણે હોય, તો સર્જરી, રેડિયેશન થેરાપી, કેમોથેરાપી કે લક્ષિત ઉપચાર જેવી વિશેષ સારવારની જરૂર પડે છે.

ક્યારે ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો?

જો નીચેનામાંથી કોઈ લક્ષણો જણાય, તો તાત્કાલિક ડોક્ટરનો સંપર્ક કરવો જોઈએ:

ગળામાં ચાંદા એક અઠવાડિયાથી વધુ સમય સુધી રહે.
તીવ્ર દુખાવો જે ઘરેલું ઉપચારોથી ઓછો ન થાય.
ખોરાક કે પાણી ગળવામાં અત્યંત મુશ્કેલી.
તીવ્ર તાવ, ઠંડી લાગવી.
ગળામાં સોજો કે શ્વાસ લેવામાં મુશ્કેલી.
રક્તસ્રાવ (મોંમાંથી લોહી નીકળવું કે ઉલટીમાં લોહી આવવું).
અચાનક વજન ઘટવું.
ગળામાં ગાંઠો (લસિકા ગાંઠોમાં સોજો) જે લાંબા સમય સુધી રહે.
રોગપ્રતિકારક શક્તિ નબળી હોય (જેમ કે HIV/AIDS, કેમોથેરાપી લેતા દર્દીઓ).

નિષ્કર્ષ

ગળામાં ચાંદા એક સામાન્ય સમસ્યા છે જે મોટાભાગે હાનિકારક નથી અને ઘરેલું ઉપચારોથી મટી જાય છે. જોકે, કેટલાક કિસ્સાઓમાં તે ગંભીર રોગોનો સંકેત પણ હોઈ શકે છે. તેથી, જો લક્ષણો ગંભીર હોય, લાંબા સમય સુધી રહે અથવા વારંવાર દેખાય, તો તબીબી સલાહ લેવી ખૂબ જ જરૂરી છે. યોગ્ય નિદાન અને સમયસર સારવારથી ગળામાં ચાંદાની અગવડતા ઘટાડી શકાય છે અને વધુ ગંભીર ગૂંચવણોને ટાળી શકાય છે. તમારા સ્વાસ્થ્ય પ્રત્યે સજાગ રહો અને લક્ષણોને અવગણશો નહીં.